САМАР ХАТАН

Самар хиад аймгийн Боржгин овогтон. Түүний эцэг нь болох бөгөөд Умард Юан улсын 4-р үеийн хаан байжээ. 1393 онд Элбэг нигүүлсэгч хаан их сууриныг залгамжлуулсны сүүлээр Өлзийт гуа байжийн арганд орж Ойрадын ноён Хуухай Таюуг хилсээр алсан байна. Иймээс элбэг нигүүлсэгч хаан Хуухай Таюугийн хөвгүүн Батуулыг дуудаж: “ би эцгийг чинь хилсээр хороов. Одоо чамайг Чинсан болгоё. Чи ойрадын эзэн Үгэчи Хашхатай хамт 4 Ойрадыг хатан Хөбэхүдэйгээс төрсөн Самар нэрт гүнжээ хатан болгож өгсөн байна . Үүнд Ойрадын ноён Үгэчи Хашха Батуула Чинсанд атаархаж Элбэг нигүүлсэгч хаанд дургүйцэж эхлэв. Батуула Чинсан ч Элбэг нигүүлсэгч хаанаа эцгийнхээ өшөөг авахыг зорьж байв. Тийнхүү 1401 онд Үгэчи Хашха, Батуула Чинсан 2 хамсарч 4 Ойрадаа дагуулан Монголыг довтлоод ихээр дийлэн Элбэг нигүүлёэгч хааныг хатнаа болгон авчээ. 1401 онд Асуудын Арагтай тайш Үгэчи Хашхыг алаад Цагаадайн хан улсаас Өлзий Төмөрийг залж авчран хаан өргөмжилж, өөрөө тайш болоод цэргийн эрхийг атгав. Үүний улмаас Батуула Чисан ямар ч эрхгүй болсон тул харьяат цэргээ авч байлдахаар мордоод Өлзийтөмөр хааныг алсан бөгөөд Аругтай тайшийг амьдаар нь баривчлан авчээ. Батуулга Чинсаны хатан Самар гүнж, Ойрадад баривчлагдан ирсэн Өлзийт гуа байж, Ажай тайж эх хөвгүүн хоёр ба Аругтай тайш гурвыг төрхмийн газар Монгол улсдаа нууж илгээхээр тогтоогоод: “Эзлэн сууж байсан Эзэн хаан нь үхэв Эртний дөрвөн Ойрд Эх сүүлээ алдав Эртхэн дайлахаар ирвэл Эзэнгүй олон Ойрадыг Эрх биш дийлж чадна” хэмээн захиаж байтал, Хүү Багуму нь: “Учирсан газар муу боловч Өөрийн гэр болно Уг төхөм нь сайн боловч хүний газар болно Ээж та тэгж таалахгүй болно” гэв. Гэвч Самар гүнж хүүгийнхээ үгийг сонсолгүйгээр тэр гурвыг улсдаа буцаав. Өлзтийт гуа байж, Ажай тайж, Аругтай тайш гурвыг хүрэх үед Адай хаан Монго улсын эзэлж байв. Тийнхүү тэд гурвуул Самар гүнжийн үгийг үлдээлгүй хэлсэнд Адай хаан ихэд баярлав. 1410 онд Адай хаан Аругтайг өргөмжилөманлайд явуулаад өөрөө 10 түмэн шилдэг цэргийг авч 4 Ойрадын байлдахаар мордов. Энэ чимээг Ойрад, ӨӨлд,Тайчууд, Хойт 4 аймаг олж сонсоод мөн ухтан байлдахаар зэхэв. Хоёр этгээдийн цэрэг Зэлмэн ханы дэргэдэх Бор нохойн зоо гэдэг газарт золгон байлдаад Адай хаан ихэд дийлж Батуула Чинсанг цавчин алсан бөгөөд хөвгүүн Баумуг нь амьдаар байривчлан авчирчээ. Ажай тайж “Самар гүнж бидэнд сайн явдал хийсэн тул энэ хөвгүүнийг тавьж явуулбал зохино” гэсэнд Аругтай тайш “Араатны зулзагыг тэжээж үл болно, Атаатны үрийг өрөвдөж үл болно” гэв. Энэ үгийг Адай хаан зөвшөөрч Багумуг Арагтай тайшид тушаан өгөв. Үүнд Аругтай тайш ихэд баярлаж “Эрт өдөр чиний эцэг Батуула Чисан намайг арагны дор хөмөрч “Арагтай” хэмээн доромжилон дуудаж билээ. Эргэх наран ээлжлэх төр гэдгээр одоо би эцгийнх нь өшөөг хүүгээс нь авах цаг болов” гээд Багумыг тогоон дотор хөмрөн “Тогоон” хэмээн нэрийдэж гэртээ аваачин боолоо болгон зарцлав. Түүний хойно Тогооны эх Сатар гүнж Адай хааны эдргэд ирээд, хүүгээ буцааж аваачихыг гуйсанд Адай хаан зарлиг буулгаж Тогооныг Ойрадад хүргүүлэв, Тогоон тайшийг нас барсны сүүлээр түүний хөвгүүн Эсэн дөрвөн Ойрадын ноёдтойгоо холбоолж, Чингис хааны хойч болох Тайсун хаан хийгээд түүний дүү Агбарчи жонон зэрэг Монголын олон ноёдыг хороогоод өөрөө хаан суув. Тэр тухай Агбарчи жононгийн хөвгүүн Харгуцаг тайж өөрийн нөхөр Нагачутайгаа зугтааж гараад Цагаадайн хан улсад хүрч алагдав. Тийнхүү Нагачу Ойрадад буцаж ирээд Эсэнтэй шууд золгохоосоо зүрхшээгээд эмэг ээж Самар гүнжтэй нь урьдаар уулзжээ. Үүнд: Самар гүнж “та нарыг зугатааж явах үед Харгуцаг тайжийн эхнэр Цэцэг (Эсэний охин) 7 сартай болсон байв. Эсэн түүийг өөр эрд өгөх гэсэнд Хагуцаг тайжийг амьд байсан цагт яасан ч өөр эрд гарахгүй гэсэн юм. Гэвч эцгийнхээ үгнээс зөрж чадсангүй тул Ойрадын Орбай Хожигэрт мордов. Одоо нэгэн хөвгүүн төрөөд буй. Тэр бол Харгуцаг тайжийн үр болох юм” гэжээ. Нагачу Цэцэг хатантай очиж уулзаад Харгуцаг тайжийн өгсөн чимээг хэлж өгөн Самар гүнжийн дэргэд дахин ирж Эсэнтэй уулзахыг гуйлгасан гэв. Самар гүнж “Тэр хэрэв Харгуцаг тайжийг алчихсан бол чи бас түүнийг ална уу?” гэсэнд Эсэн “Алахгүй” гэв. Ингээд сая Самар гүнж Нагачуг Эсэнтэй уулзуулж “Харгуцаг тайжийг тэр алсан” гэж хэлэв. Эсэн эмэг эхийнхээ үгийг этгээд Нагачуг өршөөн хэлтрүүлсэн байжээ. Цэцэг хатны төрсөн хөвгүүн нэг нас хүрмэгц Самар гүнж өөрйин ордондоо тэврэн аваачиж Баянмөнх гэдэн нэр өгөөд Солонгуудын Санхулдарийн эхнэр Харагчин Дайбучингээр асруулан тэжээлгэв. Үүнийг сонсоод Эсэн хорлон алах гэсэнд Самар гүнж “Энэ хүүхэд бол манай Ойрадын зээ болно. Эцэг чинь амьд сэрүүн байсан бол чиний ингэхийг яасан ч зөвшөөрөхгүй юм” гэж буруушаан донгодов. Түүний хойно Самар гүнж сэмээр Нагачуг дуудаж Баянмөнхийг Монголд нуун хүргэх аргыг зөвлөсөнд Нагачу: Ойрадны Өгэдэй баатар 13 наснаасаа байлдаад үхэн зүтгэн байтал, хүндээр шагнахгүй хэмээн гомдолтой байсан билээ. Самар гүнж зөвшөөрсөнд Нагачу Өгэдэй баатрбг эрж очоод: Харгуцаг тайжийн Цэцэг хатнаас төрсөн хөвгүүн Баянмөнхийг Эсэн хорлох гэж буй. Иймээс энэ хөвгүүнийг Самар гүнж Монгол дах төрөл хожмын өдөр хүндээр хэрэглэгдэе гэвэл Самар гүнжийг эрэн очиж хэлж болно. Чингис хааны алтан ургийн хоч үеийг аварсан хүн, энэ бие байтугай, үрийн үрднн Монголчуудад дархан өргөмжлөгдөх болно гэж хэлэв. Өгэдэй баатар ихэд баярлаж Баянмөнхийг Монголд хүргэхээр гуйлгасанаар Самар гүнж зөвшөөрөөд, Харчины Болой тайш, Сартуулын Баяндай мэргэн, Хонгирадын Эсэлтэй нарыг Өгэдэй баатартай хамтаар явццлав. Татар Монголд хрээд Хорлод аймгийн Хутагйинд эцэг болох юм. Самар гүнж бол Монголыг түүхнээ алдар цуутай Эсэний этэг болох бөгөөд Батмөнх даян хааны эцг Баянмөнхийн амийг аварсан гавьяатай хүн болох юм. Өөрөр хэлбэл Монголын түүхнээ маш их гавьяа зүтгэлтэй хүн болно.