Алтан хааны цаазын бичиг

Àëòàí õààíû öààçûí áè÷èã. Ò¿ìýí çàñàãò õààíû Èõ öààçûí ¿íäñýí äýýð Ò¿ìýäèéí Àëòàí õàí /1507-1582/ ººðèéíõºº ò¿ìýíä ìºðä¿¿ëýõ íýãýí òóñãàé õóóëü çîõèîæ, ò¿¿íèéãýý "áàãà öààç" õýìýýí íýðëýæ áàéæýý. Ýë öààçûí áè÷ãèéã õîæóó ¿åèéí õóóëü öààçûí äóðñãàëóóäòàé õàðüöóóëàí ¿çýõýä õýä õýäýí îíöëîãòîé áàéíà. Àëòàí õàíû öààçûí áè÷èã íü: íýãä - àãóóëãà òºðõèéí õóâüä á¿ðýí õýëáýðæýýã¿é, òàë íóòãèéí õýâ õóóëèéã áàðàã òýð õýâýýð íü áè÷èãò áóóëãàñàí øèíæòýé, õî¸ðò - íèéãìèéí àíãè äàâõàðãûí ÿëãààã òºäèéëºí íàðèéí èëýðõèéëýýã¿é, ãóðàâò - ¿íäñýí ç¿éë àíãèóäàä íü øàøíû íºëºº îãò òóñãàãäààã¿é, äºðºâò - õîæóó ¿åèéí õóóëü öààçûí äóðñãàëóóäòàé õ¿éí õîëáîîòîé áàéãààãààðàà ºâºðìºö þì.

Àëòàí õàíû öààçûí áè÷èã 13 ç¿éë àíãèòàé áàéñàí áîëîëòîé. Ó÷èð íü óã öààçûí áè÷ãèéí òºãñãºëä :  "Äýýä ýçýí ãýãýýíèé òààëñàí àðâàí ãóðâàí öààçíû áè÷èã òºãñºâ" ãýæýý.  

Îðøèë õýñýãò þóíû ºìíº Ìîíãîë õ¿í á¿õýí áóðõàíû øàøíû èâýýë íîìëîë äîð íýãäýí íÿãòàð÷, õóóëü öààç, ¸ñ æóðìûã ñàõèõûã Àëòàí õàí çàðëèãäæýý. ̺í òºð, øàøíû õî¸ð ¸ñûã òîäîðõîéëîõäîî: "íîìûí öààç õýâèéí çàíãèà ìýò àëäàðøã¿é áàò áýõ î÷èð, õàãààíû öààç àëòàí áóóëãà ìýò ñ¿ð õ¿÷èí èõ" õýìýýí "Àðâàí áóÿíò íîìûí öàãààí ò¿¿õ"-ýýñ áàðàã õýâýýð àâ÷ õýðýãëýñýí íü Ìîíãîë õóóëü öààçûí çàëãàìæ ÷àíàðûã èðëýðõèéëæ áàéíà.

ßë áîäëîãî öààçûí áè÷èãò:  

Õ¿í àìèíû õýðãèéí òóõàéä. Öààçûí áè÷èãò õ¿í àëàõ ãýñýí åðºíõèé çààëò áàéõ áºãººä öààøèä ãýìò õýðãèéí íºõöºë áàéäëààð íü àíãèëàõ ÿë îíîîõ çàð÷èì áàðèìòàëñàí áàéíà. Ýíä õ¿í àëàõ, 2 õ¿íèé çàâñðààð íü õýðýãã¿é îðæ ¿õýõ, çàâñðààð íü øóäàðãà õ¿í îðæ àëàãäàõ, òºð¿¿ëñýí ýöýã ýõ íü õ¿¿õäýý àëàõ, ýöýã ýõ íü òýæýýñýí õ¿¿õäèéíõýý àìü íàñûã õºíººõ, õýí íýãíèé áóðóóãààñ ò¿éìýðò àìü ýðñäýõ, ñàíààòàéãààð ò¿éìýð òàâüæ õ¿íèé àìü íàñûã õºíººõ, ãàëçóó õ¿í áóñäûã àëàõ, ýöýã ìàë, íîõîé õ¿íèé àìèíä õ¿ðýõ òîõèîëäëóóäûã äóðüäæýý. Õ¿íèé àìèíû ãýìò õýðýãò - æàí÷èõ, åñ, òàâ òîðãîõ, îð áîñãîõ, òîäîðõîé òºðëèéí ìàë ºãºõ çýðýã ÿë øèéòãýë îíîîæ áàéâ. Åñ òîðãîõ íü ãîë ÿë øèéòãýë áºãººä ãýìò õýðãèéíõýý íºõöºë áàéäëààð òýðã¿¿í åñ, ãóðâàí åñ, òàâàí åñ, åñºí åñ ãýõ ìýòýýð ºñºí íýìýãäýæ áàéæýý. Çîäîëäîæ áóé 2 õ¿íèéã øóäàðãààð çîõèöóóëàõ ãýñýí õ¿íèéã àëáàë "åñºí åñººð òîðãîæ,  õ¿íýýð îð áîñãîõ" õýìýýõ õàìãèéí õ¿íä ÿë îíîîõîîð çààæýý.

Õàðèí "îð áîñãîõ"  ÿëûã ñóäëàà÷èä ÿíç á¿ðýýð òàéëáàðëàñàí. Òóõàéëáàë: Ä.Äàøöýäýí "îð áîñãîõ" -ûã " õ¿í àëñàí õ¿íèé îéð òºðëèéí õ¿ì¿¿ñýýñ àëü íýãèéã íü àëàõ" ãýæ òàéëáàðëàæýý.  Áèäíèé áîäëîîð áîë "îð áîñãîõ" ãýäýã íü òóõàéí õ¿í àëñàí ýòãýýä íî¸í ÿçãóóðòàí áîë àëáàòààñàà õýí íýãèéã õîõèðîã÷èéí òàëä øèëæ¿¿ëýí çàðö áîîë áîëãîõ, õàðö áîë ººðºº þìóó ýõíýð õ¿¿õäýýñýý íýãèéã õîõèðîã÷èéí çàðö áîîë áîëãîí ºãºõèéã õýëæ áàéíà.  

Áèå ýðõòýíèéã ãýìòýýñíèé õýðýã. Ýíý õýñýãò áóñäûí áèå ìàõáîäèä ñàíààòàé áóþó ñàíàìñàðã¿éãýýð õ¿íä ãýìòýë ó÷ðóóëñàí ãýìò õýðãèéã: í¿ä òýñëýõ, ø¿ä õóãàëàõ, èðò ¿ç¿¿ðò, ÷óëóó ìîä, òàøóóð íóäàðãà, õºëººð õ¿í çàí÷èõ, ¿ñ, ñàõàë òàñëàõ, õºë ãàð õóãàëæ òàõèð äóòóó áîëãîõ, õ¿íèé õ¿ñýë ýäëýæ ýñ ÷àäàõ áîëãîõ, òîãëîæ íààäàæ áàéãààä ¿õýõ, í¿ä ñîõðîõ çýðýã ç¿éë¿¿äýýð äóðüäñàí áàéíà. Èéì ç¿éë àíãèòàé ýòãýýäýä æàí÷èõ, åñ, òàâ òîðãîõ, îð áîñãîõ, ìàëààñ íü àâàõ ÿë øèéòãýë íîãäóóëæ áàéñàí áºãººä õ¿íèé í¿ä ñîõëîõ, ãàð õºë õóãàëæ òàõèð äóòóó áîëãîõ, õ¿íèé õ¿ñýë ýäëýæ ýñ ÷àäàõ  áîëãîâîë "åñºí åñººð òîðãîæ, õ¿íýýð îð áîñãîõ", "íýã õýñýã æàí÷èæ, åñºí åñººð òîðãîõ" õàìãèéí õ¿íä ÿë îíîîæ áàéæýý. Äýýð äóðüäñàíààñ ¿çýõýä ÿë öààç íü í¿äèéã í¿äýýð, ø¿äèéã ø¿äýýð ãýñýí çàð÷ìûã áàðèìòàëäàã "òàëèîí" õýìýýõ ýðò öàãèéí ºøºº õîíçîíãèéí á¿ä¿¿ëýã øèéòãýëèéã äàâàí òóóëæ, èëò áîëîâñðîíãóé áîëñîí íü õàðàãäàæ áàéíà.

Õóëãàéí õýðýã. Ýë öààçàä õàìãèéí òîì õýñãèéã ýçýëæ áàéãàà íü õóëãàéí õýðýã þì. Ýíý õýñýãò Ìîíãîë÷óóäûí ýðõýëæ áóé ãîë àæ àõóé ìàë ò¿¿íèé àøèã øèì, ¿íäñýí ýäëýë õýðýãëýëèéã áàðàã íýã íýãã¿é äóðüäàæ, õýðýâ õóëãàéëáààñ òóñ á¿ðä íü îíîîõ ÿë òîðãóóëèéã òîäîðõîé çààñàí áàéíà. Õàìãèéí õºíãºí ãýæ ¿çñýí õóëãàéí ãýìò õýðýãòýíã íýã áîã þìóó, áîäîîð õàðèí õàìãèéí õ¿íä ãýìò õýðýãòíèéã îð áîñãîæ, åñºí åñººð òîðãîæ áàéæýý. Òóõàéëáàë: "Àâäàð, ¿ñ, õÿëãàñ, ìààæóóð, áèéð, ¿çýã, õ¿ç¿¿â÷ - ýäãýýðò íýã õîíü àâ" ãýñýí áàéõàä "ýä ºëºã, ìîðü, ¿õýð õóëãàéëáààñ íýã õ¿íýýð îð àâ÷, åñºí åñººð òîðãîõ àíçòàé" ãýæýý. Ýíäýýñ ¿çýõýä õóëãàéí ãýìò õýðýãòíèéã õàìãèéí õ¿íäýýð øèéòãýæ áàéñàí íü òîäîðõîé áàéíà. Áàñ àí ãºðººíä ñóðãàñàí æèã¿¿ðòíèéã èõýä ºíäºð ¿íýëæ áàéñàí íü " ýëýý, á¿ðãýä, ¸ë, òàñ ýäãýýðèéã õóëãàéëáààñ õî¸ð åñ"-ººð òîðãîõîîð çààñíààñ èëò õàðàãäàæ áàéíà. ̺í ÿìàð ÷ òºìºð ýäëýë õóëãàéëñàí òîõèîëäîëä ºíäºð õýìæýýíèé òîðãóóëü îíîîæ áàéæýý. Öààçàä "àìüòàéä àìüã¿éã, àìüã¿éä àìüã¿éã  àâàõ öààçòàé" ãýæ çààñàí íü õóëãàéëñàí ýòãýýäýä îíîãäóóëæ áàéñàí øèéòãýëèéí íýã îíöëîã þì. Öààçàä: "àðâàí íàñíààñ äîîø áîë õóëãàé÷èä ¿ë òîîöíî. Àðâàí íàñíààñ äýýø áîë õóëãàé÷èä òîîöíî" ãýæ çààñíààñ ¿çýõýä àðâàí íàñíààñ äîîø õóëãàéã õ¿¿õäèéí ãýíýí òîìîîã¿é ÿâäàë ãýæ ¿çýæ, ÿë õýëýëöýõã¿é ºíãºðººæ áàéñàí õýðýã áàéëàà. Õàðèí õóëãàé÷èéã àëáààñ öààçã¿é áºãººä ºì㺺ëºõ þìóó, õàìñàõ ñàíàà òºäèé ë áîë õ¿íä ÿë øèéòãýë îíîîæ áàéñàí àæ.

Ýð, ýì, ãýð á¿ëèéí õýðýã. Ýíýõ¿¿ õýñýãò æèðýìñýí ýìýãòýé÷¿¿äèéã õàìãààëàõ, ýìñ îõèäûã ýðä ãàðãàõàä òýäíèé ñàíàë áîäëûã õ¿íäýòãýõ, ñàäàð ñàìóóíûã ¿ë òýâ÷èõ, áýð áóóëãàõ, ãýð á¿ëèéí äîòîðõè õ¿÷èðõèéëëèéã òàñëàí çîãñîîõ çýðýã ãýðëýëò, ãýð á¿ëèéí õàðèëöààã çîõèöóóëæýý. Òóõàéëáàë: æèðýìñýí ýõèéí óðãèéã óíàãàâààñ ñàðûã íü òîîëîí åñººð òîðãîõîîð çààñàí áàéõàä, ýð ýì ñàìóóðàí ÿâàëäâààñ äîëîîí åñººð, òýð÷ áàéòóãàé îð äýâñãýðýýñ íü òàòâààñ ãóðâàí åñººð òîðãîæ áàéæýý. ̺í "ýöýã ýõ íü îõèíîî ýëäýâ àðãààð ýðä ºã⺺ñ åñºí åñººð òîðãî, îõèí áóöàæ èðâýýñ öààçã¿é ", "öýâýð áàãà îõèíûã ãóòààæ, ýöýã ýõ íü õ¿ðãýíä áàðüæ ºã⺺ñ ýöýã ýõ íü öààçòàé" ãýõ ìýòýýð çàëóó á¿ñã¿é÷¿¿äèéí ýðõèéã õàìãààëñàí çààëòóóä òààðàëäàæ áàéãàà íü èõýýõýí ñîíèðõîë òàòàæ áàéíà.  

Ýçýí áà çàðöûí õàðüöààíä ãàð÷ áîëîõ ãýìò õýðýã. Ýíý õýñýãò áóñàä ç¿éë çààëòàä îãò äóðüäààã¿é "àëàõ ÿë" - ûí òóõàé ºã¿¿ëæ áàéíà. Æèøýýëáýë: "ýä þìûã õàðãàëçàí õÿòàä çàðöûã áîîí àëàõ", "çàðö ýòãýýä... õóëãàé õèéâýýñ ýíýðýõã¿é àëàõòóí" ãýñýí çààëò áàéãàà íü Àëòàí õàíû öààçàä íèéãìèéí ãàðàë, àíãèéí ÿëãàà áàñ òîäîðõîé õýìæýýãýýð òóññàíû íîòîëãîî þì. Õàðèí íî¸äûí àëáàò äîòîîä ñàéí çàðö áîë Ìîíãîëûí õýâòýé àäèë õýìýýñýí íü ýçýíäýý ¿íýí÷ ç¿òãýñýí çàðö áîë ººõø¿¿ëæ, æèðèéí èðãýíèé àäèë øèéòãýõ ñàíàà àãóóëæýý.

¯õýãñýä áà öýýðòýé ºâ÷èíòýé õîëáîãäîõ õýðýã. Öààçûí áè÷èãò òàõàë áîëîí ãîö õàëäâàðò ºâ÷èíººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ õîðèî öýýðèéí øèíæòýé çààëòààñ ãàäíà øàøíû ¿éë, ¸ñ çàíøëûí ÷àíàðòàé ç¿éë¿¿ä îëîíòàà òààðàëäàæ áàéíà. Çàðèì íýã áàðèìò äóðüäâàë " öýýðòýé ºâ÷íººð ºâäñºí õ¿í àéëûí ãýðò áóóæ, ºâ÷èí õàëäààæ ¿õ¿¿ëáýýñ íýã õýñýã æàí÷èæ, åñºí åñººð òîðãî, ºâ÷èí õàëäààâ÷ ýñ ¿õ¿¿ëáýýñ ãóðâàí åñººð òîðãî, ýñ õàëäààâààñ ýìýýë õàçààðòàé ìîðèîð òîðãî, ºâ÷èí õàëäààñíààñ í¿ä íü ñîõîðâîë íýã õýñýã æàí÷èæ, åñºí åñººð òîðãî" ãýñýí çààëò áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí õ¿¿ð îðøóóëààä òýíäýýñýý àéëä áóóõ, õ¿¿ðèéí ÿñûã õºíäºõ, îðøóóëãûí ýä þìñûã àâàõ, õ¿¿ðíèé ìîðü, òàõèëûí ìîðèéã ñóëëàæ àâàõ, õ¿íèé õ¿¿ð, òàõèëûí ìîðèéã îíîîæ òîãòîîñîí ãàçðààñ íü àíãèä ãàçàð òàâüñàí òîõèîëäîëä ãàíö íýã ìàë àâàõààñ ýõëýýä åñºí åñººð òîðãîõ õ¿ðòýë øèéòãýæ áàéæýý. ̺í àðèóòãàõ ¿¿äíýýñ ñàí òàâèóëàõ ìýòèéí øàøíû çàí ¿éëèéí øèíæòýé çààëò ÷ áèé.

Ìàë ñ¿ðãèéã àþóëààñ àâðàõ òàëààð. Öààçûí áè÷èãò ìàë ñ¿ðãèéã áàéãàëèéí ãàìøãààñ õàìãààëàõ áóÿíò ¿éë á¿òýýñýí õ¿íèéã õºõ¿¿ëýí óðàìøóóëàõ ÿâäëûã õóóëü÷èëæ ºãæýý. Òóõàéëáàë: õîíü ÿìààí ñ¿ðýã ñàëõè, öàñ, õóðä õººãäºõºä òîãòîîí, ò¿éìðýýñ ìàë ãàðãàõ òîõèîëäîëä øàíä íü õîíü, ¿õýð, ìîðü àâ÷ áàéõààð çààñàí áàéíà. Õàðèí òîãëîîì íààäàì áîëãîæ ìîðü ìàëûã óñàíä ¿õ¿¿ëýõýä ãóðâàí åñººð òîðãîæ áàéæýý.

Àí àìüòàíûã õàìãààëàõ çàðèì ç¿éë. Õóëàí, òàõü, çýýð, ýð, ýì ãóð, õàíäãàé, áóãà, ñîãîî, äîðãî, òàðâàãà, òóóëàé àãíàñàí òîõèîëäîëä èõ òºëºâ òàâààð òîðãîõ çààëò áóéã ¿çýõýä ýäãýýð àìüòäûã á¿ð ìºñºí äàðõàëñàí õýðýã áèø, õàðèí õóãàöàà òîãòîîí àãíàæ áàéñàí áîëîëòîé. Õóóëüä çààñíààð áîë æèæèã çàãàñ, ýëýý, õýðýý, óëààí õîøóó, øààçãàé àëàõàä àëü íü ÷ õîðèã òàâüæ áàéñàíã¿é.  

Õ¿íä òóñëàõ òàëûí ç¿éë. Ýíý õýñýãò ýðäýíýò õ¿íèéã ýðõýìä ¿çýæ, õ¿íèé àìèíä îðñîí õ¿ì¿¿ñò îëãîõ óðàìøóóëëûã õóóëü÷èëæ ºãæýý. ¯¿íä:

-       Òîëãîé íü ýðãýæ òººðñºí õ¿¿õäèéã õýí òóñàëæ àâ÷èðâààñ íýã ñàéí ìîðü àâ

-       Îõèí áîë ñàéí õ¿í íýãèéã àâ

-       Ò¿éìýð, óñíààñ Ìîíãîëûã ãàðãàâààñ 2 ìîðü àâ

-       Äîòîîä õÿòàäûã ãàðãàâààñ íýã ìîðü, äóíä õÿòàäûã ãàðãàâààñ íýã ìîðü àâ

-       Àäãèéí õÿòàäûã ãàðãàâààñ íýã ¿õýð àâ ãýæýý.