Монгол угсааны улсууд

Ìîíãîë óãñààíû óëñóóä

 Õ¿íí¿ óëñ: Õ¿íí¿ íàð Ìîíãîë íóòàã äýýð Ìݪ IV-ð çóóíû ¿åýñ îðøèí àìüäàð÷ áàéñàí ýðòíèé àéìãóóäûí íýã áèëýý. Ìݪ 209 îíä Õ¿íí¿ãèéí õààí øèðýýíýý çàëàðñàí Ìîàäóíü áîë àíõíû òºðò óëñûã ýìõëýí á¿ðä¿¿ëæ õààí ýçýí Øàíüþéí ñ¿ð õ¿÷èí äîð îâîã àéìãóóä íýãäýí, ò¿øìýë ¸ñ, öýðýã çàñàã çàõèðãààíû õóâèàð, õ¿÷ õýðýãëýõ áàéãóóëëàãà, öýðýã àéðàì ¿¿ñýí á¿ðýëäýæ, àðä íèéòèéí õóðàë, ÝÅ íî¸ëîõ ÿçãóóðòíû ÿâöóó õóðàëäààíààð ñîëèãäîí, îâãèéí çàíøëèéí õýì õýìæýýíèé ñóóðèí äýýð ýðõ ç¿é òºëºâøèí òîãòîæ ýõýëñýí áèëýý.

Øàíüþé íü ò¿øìýäèéí ýåëýëäýýíýýð òºðèéí õýðãèéã óäèðäàí õýëýëöýõ, ò¿ìòèéí äàðãà çýðýã òîìîîõîí àëáàí òóøààëòíûã òîìèëîõ, îãöðóóëàõ, øèéòãýõ, öààçëàõ, óëñûí ñàí õºìðºãèéã àðâèæóóëàõ, õàðüÿàò àëáàòàà ò¿âøèòãýí çàñàõ çýðýã òºðèéí äîòîîä ÷èã ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëæ, õÿòàäûí õààäòàé áè÷èã-íîò ñîëèëöîõ, ãýðýý õýëýëöýýð áàéãóóëàõ, õàðü îðíû ý÷ òºëººëºã÷èéã õ¿ëýýí àâàõ, ¿äýõ, áóñàä óëñòàé äàéòàõ, íàéðàìäàõ çýðýã ãàäààä áîäëîãûí çàíãèëàà àñóóäëûã øèéäâýðëýõ á¿ðýí ýðõòýé áàéæýý.

            Òýðýýð ãàçàð íóòãèéã ýðõýìëýí äýýäýëõèéí çýðýãöýý ãàçàð áîë óëñûí ¿íäýñ, ìºí õýìýýí òîìü¸îëñîí íü ýä¿ãýý õ¿ðòýë Ìîíãîëûí ò¿¿õýíä òºð ¸ñíû ¿çëèéí àìèí ñ¿íñèéí íýã áîëñîîð áàéãàà þì. ¯¿íèé íýã òîä èëðýë áîë Õ¿íí¿ óëñ Ìݪ 198 îíä Õÿòàäûí Õàí óëñòàé ãýðýý áàéãóóëàí 2 óëñûí õèë õÿçãààðûã Öàãààí õýðìýýð òîãòîîæýý.

            200 ãàðóé æèëèéí äàðàà Õ¿íí¿ãèéí õààäóóäààñ õÿòàä ã¿íæ àâ÷ õààí óãñààíû äîòîð õàðü óãñààíû õ¿ì¿¿ñ áèé áîëñíîîð ÿâààíäàà õààí øèðýýíèé òºëºº õî¸ð òàëûí òýìöýë ãàðñàí. Óëìààð Õ¿íí¿ ã¿ðýí íü Óìàðä, ªìíºä ãýæ òóñ òóñäàà õî¸ð ººð çàñàã çàõèðãààíû íýãæ áîëîí õóâààãäàí áèå áèåíèéõýý ýñðýã òýìöýí ýöýñò íü ªìíºä Õ¿íí¿ íü Õàí óëñòàé õîëáîîòîí áîëæ, Óìàðä Õ¿íí¿ãýý ÿëàí äèéëæ, ýíý ìýò ãàäààä äîòîîä ñºðãºëäººíººñ áîëæ, õ¿÷ íü ñóëðàí ÌÝ-íèé 2-ð çóóíä ìºõæýý.

Õ¿íí¿ óëñ çàñàã çàõèðãààíû öýãöòýé çîõèîí áàéãóóëàëò, ¸ñ ãîðèìòîé áàéæýý. Òóñ óëñ íü ãàçàð íóòàã, çàñàã çàõèðãààíû õóâüä þóíû ºìíº Øàíüþéãèéí øóóä õàðüÿàëàõ ãîë õýñýã áà ç¿¿í, áàðóóí ãàðò õóâààãäàíà. Íèéò óëñ 24 ò¿ìíýýñ á¿ðäýíý. Õ¿íí¿ íàðûí àðàâò, çóóò, ìÿíãàò, ò¿ìò ãýõ àðàâòûí òîãòîëöîî áîë í¿¿äýë÷äèéí àìüäðàëûí õýâ ìàÿãò èë¿¿ çîõèöñîí öýðýã, çàõèðãààíû èë¿¿ ºâºðìºö çîõèîí áàéãóóëàëò áàéâ. Õ¿íí¿ óëñàä òºðèéí àïïàðàò áóþó øàòàëñàí çýðýã äýâ á¿õèé ò¿øìýë ¸ñ á¿ðýëäýí òîãòñîí. Ýíä òýìäýãëýõýä ò¿øìýë ¸ñ ãýæ ýðäýì ìýäëýã õóðìèòëóóëñàí òóðøëàãààðàà áóñäààñ òîäîðñîí àëáàí òóøààëòàí òºðººñ òîãòîîñîí õýì õýìæýýíèé äàãóó çàñàã çàõèðãààíû õóâüä óäèðäàõ, ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéã õýðýãæ¿¿ëýõèéã óëñ òºð, õóóëü ç¿éí òóõàéä èëýðõèéëäýã çîõèîí áàéãóóëàëòûã õýëíý.

Õ¿íí¿ãèéí òºðèéí ¿éë àæèëëàãààíû ººð íýã õýëáýð áîë õóðàëäààí þì. Õ¿íí¿ä èõ, áàãà ãýñýí õî¸ð õóðàëäààí áàéæýý. Áàãà õóðàëäààí íü Øàíüþéãèéí ºð㺺íä ò¿ìòèéí äàðãà íàð øèíý îíû àìãàëàíã àéëòãàæ, òºðèéí òîìîîõîí õýðãèéã õýëýëöäýã áàéñàí. Õ¿íí¿ óëñûí íèéò èðãýä îðîëöäîã óëñ íèéòèéí òîì òàõèëãà òºäèéã¿é îâãèéí áàéãóóëëûí ¿åèéí àðä íèéòèéí õóðàëäààíûã õýëáýðèéí õóâüä ¸ñ òºäèé ÷ õàäãàëæ áàéæýý. Ãýõäýý èõ, áàãà õóðàëäààíû àëü àëü íü àñóóäëûã ýöýñëýí øèéäâýðëýæ ÷àääàãã¿é çºâõºí Øàíüþéä çºâëºõ ýðõòýé áàéãóóëëàãà áàéñàí íü îéëãîìæòîé.

Õ¿íí¿ãèéí ýðõ ç¿éí ýðõ ç¿éí ñóðâàëæèéí òàëààð "òýäíèé áàðèìòàëäàã õóóëèàð èðò ¿ç¿¿ðòíèéã ãàðãàâàë öààçààð àâàõ, õóëãàé ÿëòàé õ¿íèé ãýð á¿ëèéã õóðààíà, õºðºíãºíèéã íü õóðààíà, á¿ðýýäýíý, õ¿íäèéã íü öààçààð àâíà" õýìýýí äóðüäæýý. Áàñ ãýìò õýðýã ¿éëäýæ ÿëä óíàñàí õ¿íèéã ¿éëäâýð, ãàð óðëàëûí àæèëä ç¿òã¿¿ëäýã áàéæýý. Ýíäýýñ ¿çýõýä Õ¿íí¿ä ãýìò õýðýãòíèéã  á¿ðýýäýõ, õºðºíãèéã íü õóðààõ, õ¿íä õºäºëìºðò ç¿òã¿¿ëýõ, öààçààð àâàõ øèéòãýëèéí äºðâºí òºðºë áàéñàí áàéíà. Мөн "Арав хоногоос илүү хугацаагаар хорихгүй, улс орон даяар хоригдол хүн хэдхэнээс хэтрэхгүй" гэж  тэмдэглэсэн байснаас үзвэл, шоронд хорих нь нүүдэлчин амьдралын хэв маяг, онцлогоос улбаалан хараахан шийтгэлийн бие даасан төрөл болоогүй, зөвхөн таслан сэргийлэх, хугацаа төдий байсан байна. Õ¿íí¿ãèéí óëñûí õºãæëèéí ýõýí ¿åä õýðýãò îðîëöîãñîä / ñýæèãòýí ýòãýýä /-èéã àõìàä íàñòíààð ÿëãóóëàæ, ø¿¿ëã¿¿ëæ áàéñàí áîëîëòîé. Ýíý íü ãýìò õýðýãò õîëáîãäîëòîé ýñýõ àñóóäëààð ä¿ãíýëò ãàðãàäàã òàíãàðãèéí ø¿¿õòýé òºñòýé þì. Àëáàí òàòâàðûí òàëààð Ìîäóí Ìݪ198 îíä Õÿòàäûí Õàí óëñûí õ¿÷èðõýã àðìèéã áóò öîõèí ººðèéí óëñàä æèë á¿ð àñàð èõ õýìæýýíèé òàòâàð àâàõ ãýðýý áàéãóóëñàí òóõàé ñóðâàëæèä òîäîðõîé ºã¿¿ëñýí áàéäàã áèëýý. Ýíýõ¿¿ òàòâàðò Õÿòàäûí Õàíü óëñ Õ¿íí¿ãèéí øàíüþéä ººðèéí ýçýí õààíû ã¿íæèéã õàòàí áîëãîæ ºãººä ¿¿ðä íàéðàìäàëòàé áàéõ ãýðýý áàéãóóëæ, æèë á¿ð èõ õýìæýýíèé àëò, ìºíãº, òîðãî, á¿ñ áàðàà, ñ¿éõ òýðýã, ãàð óðëàëûí áóñàä íàíäèí á¿òýýãäýõ¿¿í, òàðèà áóäààãààð ýõ õýðýãëýãäýõ¿¿íýýð àëáà áàðüæ òîãòìîë õ¿ðã¿¿ëýõýýð çààæýý.

Ìݪ 3-ð çóóíä Õ¿íí¿ íà𠺺ðèéí òºð óëñàà áàéãóóëæ ººðèéí ýçýí õààí áîëîõ Øàíüþéã ºðãºìæèëñºí öàãààñ õàìãààëàëòûí àëáàòàé áîëæýý. Ýíý òóõàé ýðäýìòýí Ã.Ñ¿õáààòàð "Ìîíãîë÷óóäûí Ýðòíèé ªâºã" íîìîíäîî "Õ¿íí¿ãèéí Øàíüþé áîë ò¿ìòèéí äàðãà çýðýã òîì òóøààëòíûã òîìèëîõ, îãöðóóëàõ, øèéòãýõ, òýð÷ áàéòóãàé àëàõ ýðõòýé áàéâ. ...Õóâèéí îðä ãàçàðòàé áàéñíààñ ãàäíà ò¿ì ãàðóé ìîðüò öýðýãòýé áàéâ." /3,56/ ãýæ áè÷ñýí áàéíà. ̺í ò¿¿õ÷ çîõèîë÷ ×.Õàÿíõèðâàà Õ¿íí¿ãèéí ò¿¿õèéã ñóäàëæ ò¿¿íäýý ñóóðèëàí áè÷ñýí "Ìîäóí Øàíüþé" çîõèîëä èæèë ç¿ñìèéí ìîðüòîé øàäàð öýðã¿¿ä, òýäíèé àõëàã÷äûí òàëààð äóðüäñàí áàéäàã. /4,58/

Ñ¿ìáý /Ñÿíüáè/ óëñ: Õ¿íí¿ óëñûí äàðàà ºä㺺ãèéí Ìîíãîë óëñûí íóòàã äýâñãýð äýýð òºâëºí òîãòîæ, òýäíèé òºðò ¸ñ, õóóëü öààçíû õýì õýìæýýã øóóä çàëãàìæëàí àâñàí Ìîíãîë óãñààòíû ýðòíèé óëñ þì. Ýíý óëñ Ìݪ II-IV-ð çóóíû ¿åä îðøèí òîãòíîæ, Ñ¿ìáý óóëñûí îð÷ìîîð íóòàãëàæ áàéñàí ó÷èð òýð óóëñûí íýðýýð àëäàðøæýý. Ñ¿ìáý íàð Õ¿íí¿òýé óäàì ãàðâàë íýã, òýäíèé çàí çàíøëèéã çàëãàìæèëñàí øèíæòýé áàéâ. Ñ¿ìáý óëñûã ¿íäýñëýí áàéãóóëàã÷ íü Òàíüøèõóàé / 136-18 / áºë㺺. Ñ¿ìáý íàð òºðèéí òýðã¿¿íýý òîëãîéëîã÷ õýìýýíý. Õàðèí Òàíüøèõóàéã òààëàë òºãññºíººñ õîéø õààí øèðýýã ¿å çàëãàìæëàí áàðèõ áîëæýý.

Ñ¿ìáý íàð Õ¿íí¿ãèéí òîãòîîñîí õóóëü öààç, çàíøëûí ýðõ ç¿éä òóëãóóðëàí ãýðýý, ñî¸ðõîë áè÷èã, ä¿ðýì ýöýñò íü õóóëü ãàðãàñàí áàéíà. Ñóðâàëæ áè÷ãèéí ìýäýýãýýð Òàíüøèõóàé "öààç òîãòîîí çºâ áóðóóã øèéäýæ áàéñàí áºãººä ç¿ðõëýí, çºð÷èã÷èä áàéãààã¿é" ãýæýý.Òàíüøóõàéã íàñ áàðñíû äàðàà ò¿¿íèé çàëãàìæëàã÷ Êýáèíýí 228 îíä òýð ¿åä õîéä Õÿòàä òîãòîæ áàéñàí Âýé óëñàä àäóó õóäàëäàõûã öààçëàí õîðèãëîñîí õóóëü ãàðãàñàí íü òàíãàðãèéí ãýðýýíèé øèíæòýé áàéñàí. Энэхүү гэрээг нийтэр дагаж биелүүлэхийг Кебинэн хатуу шаардаж байсан бөгөөд  энэ нь улс гүрний аюулгүй байдалтай холбоотой зүйл байв. Тодруулж хэлбэл, хил залгаа улсын зүгээс морьт цэргээр халдан түрэмгийлэхээс болгоомжилсон хэрэг юм. Гэтэл Сүмбийн зүүн аймгуудын нэг тэргүүн Сүлин гэгч уул гэрээг аймгийн тэргүүн Сүлинээс ял асуун цэрэглэн дарж байжээ.Сүмбэ улс нэлээд хатуу эрх зүйн хэм хэмжээ тогтоон, түүнийгээ нарийн чанд биелүүлэхийг шаардаж байсан байна.

Ñ¿ìáèéí äîòîîä çºð÷èë人í ÿëàíãóÿà õîîðîíäûí ýðõ ìýäýë õààí øèðýýíèé òºëººõ  òýìöýë Ñ¿ìáèéí õ¿÷èéã ñóëðóóëñàí. ̺í 168 îíîîñ Õÿòàäûí Áèí, Ëÿí, Þ 3 ìóæèéã æèë äàðààëàí äîâòîëæ õ¿÷ýý áàðàõûí õàæóóãààð õààí Êýáèíýíã íàñ áàðñíû äàðàà ýðõ ìýäýëòí¿¿ä íü ººð ººðòºº òóñãààð òîãòíîë îëæ àâàí óëìààð áèå äààí ñàëàí òóñãààðëàõ áîëñíîîð Ñ¿ìáý óëñ ÌÝ-íèé 4-ð çóóí ãýõýä òóñãààð òîãòíîëîî àëäñàí.

¯¿íèé çýðýãöýý Õÿòàäûí Õàí óëñûí õààäûí ç¿ãýýñ Ñ¿ìáèéí õààí ò¿¿íèé ¿ð óäàìä àëáà áàðèõ, áýëýã ºãºõ, öîë îëãîõ, óðãûí õîëáîî òîãòîîõ, íàéðàìäëûí ãýðýý áàéãóóëàõ çýðãýýð ÿâóóëñàí óëñ òºðèéí áîäëîãî, ãàäààä àðãà õýìæýýíä Ñ¿ìáèéí íî¸ä èõýä àâòàí áàéñàí íü ìºõºõ øàëòãààí áîëæýý õýìýýí íýðò ò¿¿õ÷ Ã.Ñ¿õáààòàð "Ìîíãîë÷óóäûí ºâºã" íîìîíäîî òýìäýãëýæýý. 

ÌÝ 1-3-ð çóóíä Ìîíãîë íóòàãò òºð áàðüæ áàéñàí Ñ¿ìáý íàðûí õààí ººðèéí òîðãîí öýðýã, àðìèòàé áàéæýý. Ìîíãîë Öýðãèéí Ò¿¿õèéí Òîâ÷îîí íîìîíä òýäíèé òàëààð "... òýäíèé òºðèéí ýðõòýí äàðõòàíóóä öºì èõ, áàãà öýðýã çàõèðäàã... Õààí Òàíüøèõóàéãèéí îðä ºð㺺ã Äàíüõàíü óóëûí ×æî ×åó ãîëä áàéãóóëæýý. " /5,51/ ãýæ áè÷èãäñýí áîë Àðõàíãàé àéìãèéí Òàðèàò ñóìààñ îëäñîí "Îðõîí" áè÷èãò ... Õ¿ì¿¿íèé òýíäèä ìèíó ¿¿íèéã áè÷¿¿ëýõýä õààíû ìèíó òîðãîí /öýðýã/ àõëàã÷ ýðýëõýã àòà÷èê, íî¸í ýð ÷èãøè õî¸óëàà áàãà äàðõàí 300 òîðãîí /öýðýãòýé/ çîãñëîî..." /6,34/ ãýñýí áè÷èã áàéñíûã ýðäýìòýí ñóäëàà÷ Ì.Øèíýõ¿¿ "Ìàíàà, ñàõèóë, òîðãîí öýðãèéí òóõàé" ãýæ òàéëæ óíøæýý. Ýíäýýñ õàðàõàä ýíý óëñàä õàìãààëàëòûí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã öýðýã áàéñàí áàéíà.

 Èõ Íèðóí /Æóæààí/ óëñ: Õ¿íí¿, Ñ¿ìáý óëñóóäûí íóòãèéí ãîë õýñãèéã ýçëýí áàéðëàæ áàéæýý. Íèðóí÷óóä áîë ÿçãóóð Ìîíãîë÷óóäûí ýöýã áºë㺺. Òýäíèé àíõíû ýçýí Òàáãà÷èéí õààí Èëóãèéí / 304-316 / ¿åä áàéñàí Ìîíãîë / Ìóãóëþé / þì. Çàñàãëàëûí õóâüä õààíò óëñ. 330-555 îíû õîîðîíä îðøèí òîãòîæ áàéñàí áºãººä íèéò 23 õààí õààí øèðýýíä ñóóæýý. Íèðóíû õààä áóðõíû øàøíû ñóðãààë ¸ñîîð Àøèä àìãàëàí / 464-485 /, Ìàøèä ò¿âøèí /485-491 /, Ìàøèä òàéâàí / 492-506 /, Ýíõ ò¿âøèí / 506-508 /, Ìàíäàí áàäðàõ / 508-520 / ãýõ ìýò îíû öîë õýðýãëýæ áàéñàí íü òºâ Àçèéí í¿¿äýë÷äèéí ò¿¿õýíä ãàðñàí øèíý ¿çýãäýë áàéâ. ̺í õààíûõàà ãýðãèéã Õàòàí ãýæ íýðëýæ áàéæýý.

Èõ Íèðóí óëñàä ò¿øìýä ¸ñ õºãæèæ, òºð øàøíû ÿíç á¿ðèéí àëáàí òóøààëòíóóä àæèëëàæ áàéæýý. Õààíû äàðààõ àëáàí òóøààëòàí íü òºðèéí ñàéä áàéñàí. Íèðóí óëñ äàéòàõ, õààí ºðãºìæëºõ, íàéðàìäàõ çýðýã òºðèéí áîäëîãûí òîìîîõîí àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä õààí çºâºë㺺 ºãäºã èõ õóðàëäàé áàéæýý.

Èõ õóðàëäàéãààñ ãàäíà àðàé ÿâöóó õ¿ðýýíä àñóóäàë õýëýëöäýã ò¿øìýäèéí ýåëýëäýýí áàéñàí. Èõ Íèðóí óëñ öýðýã çàõèðãààíû çîõèîí áàéãóóëàëòààðàà ºìíºõ õî¸ð óëñààñ õîë äàâóó çîõèîí áàéãóóëàëòàé áàéñàí õýìýýí ò¿¿õýíä áè÷èãäñýí áàéäàã.

            Ýðõ ç¿éí ýõ ñóðâàëæèéí õóâüä 402-410 онд хаан суусан Жарун Шэлунь цэрэг захиргааны шинжтэй цааз тогтоосон байна.Түүний тогтоосон цэргийн цаазад мянган хүн хороо болж нэг тэргүүнтэй, зуун хүн нэг туг болж нэг даргатай байхаар заасан байна. Энэ нь нүүдэлчдийн уламжлалт аравтлах тогтолцооны нэг хувилбар байжээ. Мөн эл цаазад  дайсны өөдөөс түрүүлж довтлон орогсод нь олзыг бусдаас урьтан авч байх, айж ухарсан хүний толгойг чулуугаар хага цохих буюу шийдмэр дэлдэж алахаар заасан байна. Дээр дурьдсанаар болон зарим цухас төдий баримтаас Нирун улсад дайснаас айж хулчийсан хүмүүсийг чулуугаар цохиж алах юмуу, бэрээдэх бас язгууртныг бүтээж алах шийтгэлийн төрөл байжээ. Нирун улс бүр 5-р зууны эхээр зурхай, тооны ухаан, харь хэл мэддэг төрийн сайдтай байсан болохоор бичигдмэл хууль байсныг үгүйсгэх аргагүй.

            Ìàíàé òîîëëûí 552 îíû ¿åä Àëòàéí ÷àíàäûí æèæèã óëñóóä Íèðóí ã¿ðýíä òºìðººð àëáà áàðüæ áàéõ ÿâöäàà íèëýýä õ¿÷èðõýã áàéñàí áºãººä òýäíèé íýã áîëîõ Ò¿ðýã÷¿¿ä îäîîãèéí Õÿòàä óëñûí íóòàãò áàéñàí áàðóóí Âåé óëñòàé õîëáîî òîãòîîñíû äàðàà õààí Áóìàíãààñ íü Íèðóí óëñàä èë÷ èëãýýí óðàã áàðèëäàõûã õ¿ññýíä àðõè äàðñ, îðäíû çóãàà öýíãýëä òàøóóðñàí Ìîíãîë õààä íî¸ä èõýä áàðäàìíàí òà íàð ìàíàé áîîë áàéæ óðàã áàðèëäàõûã õ¿ñëýý õýìýýí ýë÷èéã íü äîðîìæëîí áóöààñíààð Ò¿ðýãèéí äîâòîëãîîí ýõýëæ Íèðóí óëñ áóò öîõèãäîí òàðæ ñàðíèñàí.

ÌÝ-íèé 4-6-ð çóóíä "... Íèðóíû Õààí Øýëóíû ºð㺺 íü Õàíãàé óóëûí õàâüä áàéñàí áàéíà. Ýíý òóõàé ò¿¿õ÷ Äýí Öÿíû çîõèîëä ... Íèðóíû îðøäîã íóòàã íü Õ¿íí¿ãèéí õóó÷èí îðä áîëîõ áà îäîîãèéí Ñàéí íî¸í Õàí àéìãèéí Òàìèð ãîëûí óìàðòàä áóé ... ãýæýý... Àìãàé õààí /534-537 îí/ îðäíû ò¿øìýë öýðýã, õààëãà÷, áè÷ãèéí ò¿øìýëèéã òîìèëæ áàéæýý" /5,56/ ãýñýí áàéíà.

3.    Ìîíãîë óãñààíû áóñ óëñóóä

            Ò¿ðýã: Èõ Íèðóí óëñ 555 îíä Ò¿ðýã÷¿¿äýä öîõèãäîí ìºõæýý. ¯¿íýýñ õîéø ýä¿ãýýãèéí Ìîíãîë Óëñûí íóòàã äýâñãýð äýýð Ò¿ðýãèéí õààíò óëñ / 555-745 /, äàðàà íü Óéãàðûí õààíò óëñ / 745-840 / ìàíäàí áàäàð÷ áàéãóóëàãäæýý. Ìîíãîë íóòàãò Ò¿ðýã óãñààíû àéìãóóäèéí áàéãóóëñàí àíõíû óëñ íü Ò¿ðãèéí ò¿ð¿¿ ¿åèéí õààíò óëñ þì. Ãýâ÷ Õÿòàäûí Òàí óëñûí áîäëîãî, îâ ìýõýíä àâòàí õÿìàðñààð 630 îíä Òàí óëñàä ýçëýãäæýý. VII-ð çóóíû 80-ààä îíû ¿åýñ Êóòóëóã ò¿¿íèé çºâëºõ Òàíüþêóê íàðûí óäèðäëàãààð ò¿ðã¿¿ä õ¿÷òýé áîñëîãî ãàðãàæ òóñãààð òîãòíîëîî àõèí ñýðãýýæýý. 690-ýýä îíû îð÷èì Ò¿ðãèéí îëîí îâîã àéìãèéí àõëàã÷ íàðûí õóðàëäàé áîëæ, Êóòóëóãèéã Ò¿ðýã óëñûí õààíä ºðãºìæëºí Ýëüòåðåñ öîë îëãîæýý. Ýíý óëñûã ò¿¿õýíä Ò¿ðãèéí õîæóó ¿åèéí õààíò óëñ õýìýýæýý. Ò¿ðýãò ýõýí ¿åä îâãèéí ñóðâàëæèòíûã Ýë ãýæ íýðëýäýã áàéñàí áºãººä õîæèì íü ýíý çèíäààíä çºâõºí õààíû óäàì óãñààíûõàí áàãòàæ áàéâ.

             ÌÝ500-700 îíû ¿åñò Ò¿ðýãèéí õààíò óëñ íü òºðèéí çîõèîí áàéãóóëàëòàà óëàì øèíý÷ëýí áîëîâñðîíãóé áîëãîæ ÷àäñàí áºãººä ò¿øìýä, íî¸äûí çýðýã äýâèéí ÿëãàà, öîë õýðãýì íýðèéã ºðãºí àøèãëàæ áàéæýý. Åðºíõèéä íü òîéìëîâîë òºðèéí äýýä ýçýí õààí, õààíû çºâëºõ øàäàð ñàéäóóä, ýçëýãäñýí ãàçàð íóòãèéí çàõèðàã÷, ßíáó, Øàä, òîìîîõîí ò¿øìýä¿¿äýä äàãààð îðñîí àéìãóóäûí çîíõèëîã÷, ò¿ä¿ã õýìýýõ àëáàí òóøààëòàí, àëáàí òàòâàð õóðààã÷ òàðõàí õýìýýõ ò¿øìýë, áóþóðóê ãýäýã ø¿¿ã÷ çýðãýýñ òºðèéí òºâ àïïàðàò á¿ðýëäýæ áàéâ. ¯¿íèé íýãýí æèøýý áîë <<òàðõàí>> õýìýýõ öîë áàéñàí íü àëáà òàòâàð õóðààã÷ ò¿øìýäèéí íýð ãýäýã. Ìºí ¿¿íèéã àëáà ãóâ÷óóðààñ ÷ºëººëºãäñºí òóñãàé ýðõòýé õ¿ì¿¿ñò ºãºõ öîë ãýõ çýðãýýð òàéëáàðëàäàã. Ò¿ðýãèéí íèéãìèéí äîòîðõè ñóðâàëæèò ÿçãóóðòàí íàðûã íèéòýä íü <<áåã>> õýìýýí íýðëýæ áàéâ. Äýýð äóðäñàí <<ÿáãó>>, <<øàä>> áîëîí <<áóþóðóê>>, <<òàðõàí>> õýìýýõ öîëòîíãóóä íü áåã¿¿äèéí äóíäààñ ãàâüÿà ç¿òãýë áóþó óãñàà ãàðëààðàà òîäðîí ãàðñàí òîì ñóðâàëæòàíóóä áîëíî. Ýä öºì áåã¿¿äèéí äàâõàðãàä áàãòàæ áàéñíûã áàòëàõ ç¿éë ãýâýë, Ê¿ëü-Òåãèíèé õºøººíèé áè÷ýýñò áóþóðóê, òàðõàí íàðûí öîëûã òàâèõäàà áåã ãýäãèéã íü õàìò áè÷ñýí áàéäàã. Ñóðâàëæ áè÷èãò ºã¿¿ëñíýýð Ò¿ðýãèéí íèéãýìä öýðýã èðãýíèé 28 çýðýã äýâ áàéñàí ãýäýã.

        Òàðõàí öîëûí òàëààðõ àðõåîëîãèéí  ñîíèðõîëòîé íýãýí áàðèìò Áóëãàí àéìãèéí Ìîãîä ñóìûí íóòàã, ñóìûí òºâººñ ç¿¿í óðàãø 34 êì çàéòàé Õºë Àñãàò áóþó Èõ àñãàòûí äóðñãàë ãýæ áèé. Õºë àñãàòûí äóðñãàë äºðâºí õàâòàí ÷óëóó èðìýãëýí ñóóëãàæ ¿éëäñýí, ºðãºðãèéí äàãóó áàéðëàëòàé õî¸ð õàøëàãààñ á¿ðäýíý. Çýðýãöýí ñóóæ áàéãàà ãóðâàí õ¿íèé ä¿ðñèéã òîâîéëãîí ñèéëæýý. Äóíä òàëûí õ¿íèéã ýãö óðäààñ íü õàðóóëæ çàâèëàí ñóóãàà, çàõûí õî¸ð õ¿íèéã òàøóó áàéäàëòàé, ñºõðºí ñóóæ áàéãààãààð ä¿ðñýëæýý. Ãóðâóóë ãîçãîð îðîéòîé, ò¿ðýãèéí õºøºº äóðñãàëä ýëáýã òîõèîëääîã ìàëãàéòàé, áàðóóí ãàðòàà âààð ñàâ áàðüñàí áàéõ àæ. Ýäãýýðèéí äîîãóóð õýý óãàëç á¿õèé ºðãºí òóóø çóðâàñ ä¿ðñýëñýí íü òýð ãóðâàí õ¿í õèâñýí äýýð ñóóæ áóéã öîõîí õàðóóëñàí ñàíàà áîëîëòîé. Çóðàãò õàâòàíãèéí ç¿¿í äýýä ºíöºãò ÿíãèð òàìãà, ò¿¿íèé äýýð ñóóæ áàéãàà øîíõîð øóâóóíû ä¿ðñ, äýýã¿¿ð íü íýã ìºð ðóíè áè÷èã ñèéëæýý. Õàâòàíãèéí áàðóóí õàæóóä ìºí íýã ìºð ðóíè áè÷èã áèé. ¯¿íýýñ ãàäíà, óã õàøëàãûí íýã õàâòàí áàéæ áîëìîîð òîì õàâòãàé ÷óëóóã 1984 îíû ìàëòëàãààð ãàðãàæ èðñýí íü äýýðýý ÿíãèð òàìãà áîëîí ðóíè áè÷ýýñòýé áàéæýý.

          Áè÷ýýñò ºã¿¿ëñíýýð áîë Àëòàí òàìãàí òàðõàí, ò¿¿íèé õî¸ð õ¿¿ Òîðãóë, Èåëãåê íàðûí íàñ íºã÷ñºíä çîðèóëàí Àëòàí òàìãàí òàðõàíû ä¿¿ Òåêåø Êóëü-Ò¿ä¿í ãýã÷ áîñãîñîí õºøºº àæýý. Ýíýõ¿¿ ¿éë ÿâäàë íü ÷ ýíä áóé çóðàãò õàâòàíä ä¿ðñýëñýí çîõèîìæèéí óòãà ñàíààòàé òîõèð÷ áàéãàà áèëýý. Õºë àñãàòûí äóðñãàë íü Ò¿ðýã óëñûí ýäèéí áîëîí óòãà ñî¸ëûí îëîí òàëûã ººðòºº àãóóëñàí ò¿¿õ  ñî¸ëûí ¿íýò äóðñãàë þì.

            Ò¿ðýã óëñàä ø¿¿ã÷ íàð ãîë òºëºâ çàíøëèéí õýì õýìæýýã áàðèìòëàí õýðýã çàðãà øèéääýã áàéñàí áîëîâ÷ õààíû çàðëèãààð òîãòîîñîí õàòóó õóóëèéã ÷ ìºðääºã áàéâ. Òýäíèé õóóëèàð áîñëîãî ¿éìýýí äýãäýýã÷èä, òºðººñ óðâàí òýðñëýã÷èä, ÷ºäºðòýé ìîðü õóëãàéëà÷èä, áóñäûí ãýðãèéòýé íºõöºãñäºä àëàõ ÿë çààäàã, ìºí ýä þìñ õóëãàéëáàë ò¿¿íèé ºðòãèéã íóãëàí òºë¿¿ëäýã áàéñàí þì.

Ìîíãîë íóòàãò ÌÝ-íèé 6-8-ð çóóíä íî¸ðõîæ áàéñàí ºíººãèéí Òóðêóóä íü ººðèéí òîðãîí öýðýãòýé áàéñàí áºãººä òýäíýýñ óëàìæèëñàí øèëìýë öýðýã íü Ãóëÿì, ßíû÷àðóóä þì.

            Óéãàð: Ò¿ðãèéí õîæóó ¿åèéí õààíò óëñûí ºíº óäààí îðøèí òîãòíîæ ÷àäààã¿é 745 îíä Óéãàðûí áîñîã÷äîä öîõèãäîí òºâ Àçèä íî¸ëîõ áàéð ñóóðèà àëäñàí þì. Ýíý áîñëîãûã Óéãàðóóäûí çîíõèëîã÷ Ïýéëî óäèðäñàí òýð öàãààñ VIII-IX çóóíû ¿åä Ìîíãîë íóòàã äýýð Óéãàðûí õààíò óëñ òîãòíîæ áàéâ. Òóñ óëñàä 744 îíä àíõ Ïýéëî ººðèé㺺 Êóëü Áèëãýý öîëòîéãîîð õààí øèðýýíä ºðãºìæèëæ áàéæýý. Àëèâàà õýðýã çàðãûã ãîë òºëºâ çàíøëûí õýì õýìæýýãýýð çîõèöóóëäàã. Óéãàð÷óóä áè÷èã ¿ñýãòýé áîëæ àëáàí õýðýã õºòëºí íîì á¿òýýë òóóðèâàæ áàéñíûã õàðâàë áè÷ìýë õóóëüòàé áàéñíûã ¿ã¿éñãýäýãã¿é.

            ÌÝ-íèé 8-9-ð çóóíä Ìîíãîë íóòàãò òºð áàðüæ áàéñàí Óéãóð óëñûí öýðãèéí çîõèîí áàéãóóëàëò íü: ... Õààíû òîðãîí öýðãýýñ ãàäíà íóòãèéí Ôåîäàë áàãóóä òóñ á¿ðäýý îìîã, öýðýã ýðòýé áàéñàí áºãººä òýä õààíò óëñààñ ÿâóóëñàí àÿí äàéíä ÿâàõ, òýäíèé ýðõøýýëä áàéñàí àðä èðãýäèéã õàðãàëçàí õÿíàõ ¿¿ðýãòýé áàéæýý." /5,65/

            Êèäàí áóþó Ëÿî óëñ: / õàð Õÿòàí/ Ç¿¿í ºìíºä Ìîíãîë, óìàðä Õÿòàäûí íóòàã äýýð 200 ãàðóé æèë îðøèí òîãòíîæ òºâ áîëîí äîðíîä Àçèéí óëñóóäûí ñî¸ë èðãýíøèë, òºð ¸ñ, ýðõ ç¿éí õºãæèëä àñàð èõ íºëºº ¿ç¿¿ëñýí óëñ áîë Õÿòàí þì. / 907-1125 / Тїїхэнд Эртний Дунху аймгаас гаралтай найман Хидан гэдэг. 1. Сивень-дань, 2. Хэдахэ, 3. Фуфого (Фуфуюй), 4. Сойлин (Юйлин), 5. Лянь (Жилян), 6. Цзе (Пицзэ), 7. Ли, 8. Тулуган (Тулюй) Ноёлох овог аймаг нь Дахе, Иони, Елюй (Сили) Сяо зэрэг овгууд болно. Хожим залгамжлан їлдсэн Дахе овог нь Дахури буюу Дагуур аймаг болсон гэдэг. Найман Хиданд - Баруун Си, Синбай уулын арын Си, Дамуси, Дахуси, Бага Жїжа Си, Аванжи Си, Жиэрбу-Си, Хувайтоу Сити Си (Шар толгойт), Нали аймаг, єнчин Си нар багтдаг. Хидан гїрэн 55 аймагтай тїїний ємнєд замд 16 аймаг, умард замд 28 аймаг, гадаад 8 аймаг гэж байсан. Мєн хожим Монгол аймгийн бїрэлдэхїїнд ноёрхох болсон Нирун, Дарлыкин (Дарлигин) (Тєрєлхєн) хоёр байсан. Хянган даваанаас хойшихыг Шивэй, ємнєхийг Хидан (Хятан) гэдэг. Олон аймаг нэгдэж эсгий туургатны нэгэн гэр улс байгуулагдах урьдач нєхцєл бїрдсэн їеийн улс бол Хидан юм. 700-800-гаад оны їед Хиданы олон аймгууд нэгдэн хїчирхэг болж нутгаа тэлсэн. 800-900 оны їед анги бїрэлдэж эхлэв. 907 онд Елюй овгийн Амбагян хаанд єргємжлєгдєв. 921-929 онд Амбагян нь одоогийн Монголын нутгийг эрхэндээ оруулж, 924 онд дорнод тэнгисийн захын Бохай улсыг эзлэв. Улсаа умард, ємнєд гэж хувааж тус бїрийг Зайсан гэдэг тушаал бий болгон захируулжээ. Тэр їед овгийн ахлагч нарыг сонгодог тїїнийгээ дарга гэдэг байв. Эзлэгдсэн Бохай, Зїрчид аймаг босч доройтуулсан ба 1118-1125 онд Хиданы тєрийг мєхєєв. Хэд хэдэн хэсэг болон тархсан ч 1218 онд Монголын нэгдсэн улсын харъяат (Хар Хидан. Б.Б.) болжээ. Хидан єндєр соёлтой улс, тїїх, гїн ухаан, одон орон, зурхай, хїн, мал эмнэлгийн ухаан хєгжсєн байлаа.КЗарим эрдэмтэд Урианхай нарын дээд євгє мєн гэж їзсэн байдаг.

            Õÿòàí óëñ ýðõ ç¿éí òàëààð ºìíºõ óëñóóäààñ íýëýýä áîëîâñðîíãóé áàéâ. 1041 îíä öààçòàé ãàçàðò àí õèéãñäèéã øèéòãýõ òóõàé õààíû çàðëèã ãàð÷ àâûí õýðãèéã ýðõëýõ àëáàí òóøààëòàí áèé áîëãîæýýÕÿòàíä àðõèéã õîðò óñ, òàìõèéã õîðò óòàà õýìýýí íýðëýæ, õýðýãëýõèéã õàòóó õîðèãëîñîí áàéíà. X-ð çóóíû ¿åä àðõè íýðñýí ºðõèéí òýðã¿¿ëýã÷èéí òîëãîéã àâ÷ áàéñàí ìýäýý ñóðâàëæ áàñ áèé. Õÿòàí óëñûí àëáàí òàòâàð, òàðèàëàí, àí àãíóóð, äàâñ, àðõè, òàìõèíû òóõàé õóóëèóä íü òóñ óëñûí àìüäðàëä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ, òºâ áîëîí Äîðíîä Àçèéí îðíóóä òýäíèé äîòîð Ìîíãîëûí ýðõ ç¿éí õºãæèëä ÷óõàë íºëºº ¿ç¿ëñýí áàéíà.

Õÿòàí óëñûí ò¿¿õýí ñóðâàëæèä òàòâàðûí áîäëîãûí òàëààð õàðüöàíãóé äýëãýðýíã¿é ºã¿¿ëñýí íü áèé. ¯¿íèé íýãýí æèøýý áîë Õÿòàí óëûí æèðèéí èðãýäèéí òàðèàëñàí õ¿íñíèé íîãîî, òàðèà áóäààíûõàà ãóðàâíû íýãèéã óëñûí òàòâàðò ºã÷ áàéñàí ìýäýý áàéäàã áºãººä ¿¿íýýñ ãàäíà õîîñîðñîí ÿäóó ìàë÷èí, òàðèà÷äûã áèåèéí õºäºëìºðººð òàòâàð àâäàã áàéñàí òóõàé ÷ ãàðäàã áèëýý.

Õÿòàíû Ðåíæóí õààí (1151-1163)-û ¿åä õ¿í àìàà á¿ðòãýí  ºðõèéí äàíñ ¿éëäýõýä íèéò 84 500 îð÷èì ºðõ áàéæýý. Òàòâàð òºëºõ íýãæ ºðõ áàéâ. Õîò, õºäºº ÿëãàëã¿é ºðõ á¿ðýýñ 1 äèíàð (àëòàí çîîñ) òàòäàã. Ýíý ºíäºð áóñ òàòâàð áàéæýý. Õàðüÿàò áîëîí õàðààò óëñ àéìãóóäûã òóñãàé òºëººíèé õ¿íýýð äàìæóóëàí çàõèðäàã. Òýð õ¿í íü òàòâàðûã òîãòîîñîí öàãò íü õóðààõ, òóõàéí ãàçàð îðíû óëñ òºðèéí áàéäëûã õÿíàæ, òîãòâîðòîé òàéâàí áàéëãàõ ¿¿ðýãòýé àæ.

      XII çóóíû íýãýí ìóñóëüìàí ò¿¿õ÷ Õÿòàíû òóõàé òýìäýãëýõäýý, <<ÿð õààí á¿õ Òóðêåñòàíä íî¸ðõëîî òîãòîîæ áàéâ. Òýãýõäýý ÿð õààí ººðèéí äàãóóëñàí óëñ îðíûõîî çàñàã çàõèðãààíû áàéãóóëàëòàíä òºäèé ë ãàð õ¿ðäýãã¿é. Õ¿í àðäààñ òàòâàð àâàõ íü áàãà, õàðüÿàò óëñûí âàí íàðò õàíäàõäàà ýíýðýíã¿é, ò¿¿íä äàãàñàí (âàí) õ¿í á¿ðèéí ýíãýðò íýãýí ìºíãºí òýìäýã ç¿¿æ ÿâäàã. Òýð íü ò¿¿íèé õàðààòûí òýìäýã>> þì ãýæýý.   

      Õÿòàíû õààíû çàðèëãààð óëñûí ñàéä ò¿øìýäýä òàðèàëàõ ãàçàð, áèë÷ýýðèéí ãàçàð, Õ¿¿ð îðøóóëàõ ãàçàð îëãîæ áàéñàí áàéíà. Ò¿¿íèéã ãàçàð õ¿ðòýýõ õýìýýí íýðëýäýã áàéæýý. Õÿòàí óëñ õ¿í àì, ìàë õºðºíãº, òàðèàëàíãèéí ãàçðûí äàíñ á¿ðòãýë ¿éëäýæ ò¿¿íèéã áàðèìòëàí, àëáà òàòâàð íîãäóóëæ õóðààí àâäàã áàéæýý. 927 îíä áàéãóóëñàí Äîðíîä Äàí (Áîõàé) óëñààñ æèë á¿ð áºñ áàðàà 150 000 çàõ, ìîðü 1 000-ûã õóðààæ áàéõààð õóóëüä çààñàí áàéõ áà 1070 îíä òîãòîîñîí ä¿ðìýýð ìàë÷èí àéìãóóäààñ æèë òóòàì 300-ãààñ 20 000 õ¿ðòýë ìàë òàòâàðëàí àâàõààð òîãòîîñîí áàéíà.

      Õÿòàí ã¿ðýí çàðèì àéìàã, óëñààñ íóòãèéí îíöëîã ç¿éëèéí òàòâàð àâ÷ áàéñàí áàéõ þì. Æèøýý íü Õÿòàäûí Öèí óëñ (951-960)-ààñ öàé, ýì, øè÷èãóëàé àéìãààñ öàãààí õ¿äýð, öàãààí øààçãàé, ç¿-á¿ àéìãààñ òýìýý, áóëãà, õýðýìíèé àëáà àâäàã áàéæýý.

      Õÿòàí ã¿ðíèé àëáà òàòâàð X çóóíû ñ¿¿ë÷èéí õàãàñò õýòýðõèé õ¿íä áîëñîí ó÷èð, çàðèì àéìàã àëáà çàëãóóëàõ ÷èíýýã¿é ìºõºñäºí, õààí çàðëèã áóóëãàæ, àëáàíààñ õýëòð¿¿ëæ áàéæýý.

      Õÿòàíû ò¿¿õýíä ÿäóó, äóíä, áàÿí ºðõ õýìýýõ çààëò áàéãàà íü ýä õºðºíãºíèé òàëààð õ¿í àðä íü èõ çºð¿¿òýé áàéñíû ãýð÷ áàéíà. Îëíû áàéäàë ñ¿ðõèé äîðîéòñîí òóõàé Õÿòàíû ýðäýìòýí íàðààñ 998, 1036, 1070 îíä <<Öàãèéã çàñàõ áè÷èã>> õýìýýõ ø¿¿ìæëýëèéí áè÷èã õààíäàà ºðãºæ, ýíý çîâëîí ç¿äã¿¿ðèéã àíõààðàí ¿çýõèéã ÿòãàæ, àëáà òàòâàðûã õîðîãäóóëúÿ õýìýýí çºâëºæ áàéæýý.

      Óëñûí àëáà òàòâàðààñ ãàäíà íóòãèéí íî¸ä, ò¿øìýä àðä îëíûã ìºëæèí çîâîîõ íü èõ áàéæýý. Ýíý òóõàé ãàíö áàðèìò õýëýõýä, Õÿòàí ã¿ðíèé õààíû äàðààõ èõ ñàéäûí íýã áîëîõ Ëè-÷ó âàíã õýðãèéí ó÷èð öààçààð àâàà÷ñàíû äàðàà, ò¿¿íèé õºðºíãèéã àëáàíàà õóðààõàä, àðä îëíîîñ ìºëæèí àâñàí çîîñ 70 000 õýëõýý (Õýðýâ íýã õýëõýýã 500 çîîñ ãýæ áîäâîë 35 000 000 çîîñ), àëò, õàø ýðäýíý ñàâ 70 000 áàéñàí áàéíà.

            Õÿòàíû öýðýã çîõèîí áàéãóóëàëòûí õóâüä 1. Õààíû îðäíûã õàìãààëàõ áîëîí øàäàð öýðýã /çîõèõ øàëãóóðààð ñîíãîí àâ÷, çýâñýãëýñýí áàéíãûí á¿ðýëäýõ¿¿í/ ... Õÿòàíû æèíõýíý öýðýã õ¿í 3 ìîðüòîé, áèåäýý òºìºð õóÿãòàé, 4 íóì, 400 ñóì, àëõ, óðò, áîãèíî æàä, øºâºã æèæèã äàðöàã, õýò öàõèóðòàé áàéæýý..." ãýñýí áàéíà. /5,67/